EPUB 3 formatın erişilebilir olması ne anlama geliyor?

Web içeriğinin erişilebilir olması için yapılan çalışmaların, EPUB 3 format içerisinde de kullanılabilir olması; dijital kitap üretiminde önemli bir sıçrama olarak kabul edilmektedir. Dijital kitap okuma sistemlerinin (Reading System), erişilebilirlik konusunda gelişmiş özelliklere sahip olması, ürettiğiniz dijital kitabı erişebilir yapmaya yetmemektedir. Çünkü esas olan, dijital kitap içerik oluşturma sürecinde belirli yönergelere/standartlara, rehberlere (guideline) sadık kalarak tasarımı zenginleştirmektir. Bu yüzden dijital kitap üretim süreci öncesinde teknik konulara ve standartlara hakim olmanız gerekir. Bu kaçınılmazdır...

Erişebilirlik nedir?

EPUB 3 formattan önce erişilebilirlik konusunu daha iyi anlamak için, web içeriğindeki kullanılımına bakarak nedir sorusunu cevaplayabiliriz. Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu'nda (Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0) belirtildiği gibi herhangi bir web içeriğinin herkes tarafından erişilebilir olması, çok geniş yönergeleri/standartları içerir. Bu yönergeler, görme engelli veya az gören, sağırlık ve işitme kaybı olan, öğrenme güçlüğü olan, bilişsel sınırlamaları ya da sınırlı hareket kabiliyetine sahip olan, konuşma engeli olan kişilerin tüm web içeriklerine daha rahat erişebilmeleri adına hazırlanmıştır. Amaç, herkese web içeriğini daha kullanışlı hale getirmektir.

Erişilebilir dijital kitapların yapılabilir olması için, açık kaynak kodlu teknik çalışmalar yapan DAISY Consortium, W3C ve epub:type semantik dili ile bunları EPUB 3 içerisinde standart haline getiren IDPF'in EPUB 3 erişilebilirlik rehberini, bir önceki yazımızdan indirerek inceleyebilirsiniz. Size oldukça iyi rehberlik edecektir.

OPEN EPUB 3 Erişilebilirlik Kılavuzu

EPUB 3 format içerisinde örnek erişilebilirlik kullanımı

EPUB 3 format içerisinde resim kullanımında, erişilebilirlik standartlarına uygun örnek bir kodlama ile konuyu daha net anlatmak istiyoruz. Aşağıdaki IMG elementi/tagı içerisinde ALT özniteliği çok önemli bir işlevi yerine getirmektedir.

<img src=”cell-division.jpg” alt=”first cell-division diagram picture”/>

Görme engelli biri olduğunuzu düşünerek, gözlerinizi kapatın. Dijital kitap içindeki herhangi bir resmi nasıl görebilirsiniz? İmkanı yok! Fakat, EPUB 3 format tasarımı/uygulaması yapan erişilebilirlik konusunda yetkin bilgiye sahip ise ALT özniteliği içerisine, resimin ne olduğunu açıklayan net bir cümle yazacaktır. Ve okuma sistemi, sesli okuma (TTS-Text To Speech) özelliği ile metinden sonra gelen bu resimin ne olduğunu, ALT özniteliği içindeki cümleyi size okuyarak açıklayacaktır.

Bilhassa resim kullanımında erişilebilirlik konusunu iyi tasarlamak ve kodlamak çok önemlidir. Bu nedenle herhangi bir EPUB uygulama programı kullansanız dahi, dijital kitabı bu anlamda gözden geçirmeniz özen gerektirecektir. Böylece istenilen kalitede bir dijital kitap üretmiş olacaksınız.

Erişilebilirlik rehberinin önemi

IDPF EPUB3 Erişilebilirlik Rehberi'ndeki erişilebilirlik standartları (yönergeleri), örnek kodlamalar ile gayet açıklayıcı bir şekilde belirtilmiştir. Erişilebilirlik standartları, sadece EPUB 3 format içerisindeki IMG (resim) elementinin kullanımını değil; TABLE, FORM, VIDEO-AUDIO element senkronizasyonu (media overlays) gibi birçok elementin nasıl doğru kullanılacağını kapsamaktadır.  IDPF EPUB3 Erişilebilirlik Rehberi dışında konu ile ilgili diğer örnek çalışmalara aşağıdaki üç linkten ulaşabilirsiniz. Bu linklerdeki bilgileri okuduktan sonra EPUB 3 format dijital kitap üretme sürecinin, sadece bir EPUB uygulama programına sahip olmakla bitmeyeceğini daha rahat anlayacaksınız. 

OPEN Image Guidelines for EPUB 3

OPEN Standards: Metadata and Mark Up for Accessible Images

OPEN Web accessibility tutorials

Erişilebilirlik konusuna duyarlı olan okuma sistemleri

"iBooks", okuma sistemleri içerisinde bu konuya en duyarlı uygulamadır. TEYTAG (Türkiye Elektronik Yayıncılık Tasarım ve Araştırma Grubu) ile birlikte yaptığımız birçok dijital kitap test çalışmalarımızda en başarılı bulduğumuz okuma sistemidir. Bunu rahatlıkla söyleyebiliriz. iBooks Kullanımı ve Performansı adlı yazımızda, iBooks aplikasyonunun erişilebilirlik özelliklerini kullanımı hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz.

"Readium for Chrome" ise desktop bilgisayarda dijital kitap okuma için standartlara uygun, browser tabanlı diğer bir okuma sistemidir. Eğer Apple marka herhangi bir mobil cihazınız ya da OSX sistemli bilgisayarınız yok ise Readium okuma sistemini -sadece- Google Chrome browser içerisinden indirebilirsiniz. Ücretsiz Readium aplikasyonunu indirdikten sonra bilgisayarınızdaki DRM'siz EPUB format dijital kitapları okumaya başlayarak, yeni bir dijital deneyim yaşayabilirsiniz.

OPEN iBooks Kullanımı ve Performansı

OPEN Readium

EPUB 3 üretiminde erişilebilirlik masraflı mıdır?

Bloğumuzun üstündeki ses kaydı ile görmeyen bir engellinin yazımızı dinlemesini düşünmemiz, web içeriğinin erişilebilirliği konusunda önemli bir örnek olduğunu söylemek isteriz. Elbette EPUB 3 üretim aşamasında erişilebilirlik konusunu dikkate almak, maliyeti artırabilir. Fakat dijital kitabınızın aranan kalitede olacağını unutmayın. Görme engelli olmasanız dahi, iyi seslendirilmiş bir dijital kitabı okumak yerine dinlemek isteyebilirsiniz. Dolayısıyla dijital kitabınızın satışları da olumlu şekilde etkilenecektir. Uluslararası dijital yayıncılık sektöründe artık erişilebilirlik standartlarına uygun dijital kitap üretimleri ön planda konuşulmaktadır.  Konuyu daha iyi odaklanmak için "Inclusive Publishing with EPUB 3" başlıklı aşağıdaki DAISY Consortium sunumuna göz atmanızı öneriyoruz.

Inclusive Publishing with EPUB 3 from DAISY Consortium

Erişilebilir EPUB 3 üretiminde önemli ipuçları

Yazımızın başlangıcında da belirttiğimiz gibi erişilebilirlik konusu, sadece okuma sisteminin görüntüleme performansı ile ilgili değildir. Aksine ilk şart olan standartlara uygun EPUB 3 dijital kitap tasarım ve kodlamasının yapılmasıdır. Böylece, dijtal kitap içeriği uygun okuma sistemlerinde erişilebilir bir kaliteye sahip olacaktır. Bu nedenle bir kez daha hatırlatmak gerekirse standartlara hakim bilgiye sahip olmak, örneğin InDesign ile EPUB 3 format yapmaktan çok daha önemlidir. Çünkü programın düşünemeyeceği şeyleri sizin tamamlıyor olmanız gerekecektir.

EPUB 3 format dijital kitap üretimi konusunda ipuçlarını sizlerle paylaşmak istiyoruz:

1. Metinsel biçimlendirme: Metinlerin tamamını resim dosyası (örn. jpeg) olarak kesinlikle kullanmayın. Metinleri yazı olarak semantik dil içerisinde yazın. Başlıkları, formları, paragrafları ve dipnotları kodlama ile belirtip CSS ile düzenleyin ki, okuma sisteminin erişilebilirlik özelliği ile okuyucu metnin başlık ya da paragraf olduğunu algılasın.

2. Profesyonel bir navigasyon düşününüz: Kitap içerisindeki bölümler, pragraflar, alıntılar/uyarılar (blockquate) cümleler, kelimeler arasında -linkler ile- navigasyonu sağlayıp; okuyucuya açıklayıcı ve doyurucu bir dijital kitap okuma zevki vermelisiniz. Başlangıçta içindekiler sayfası (ve hatta bölüm başlangıçlarında sayfaları) ile navigasyonun şemasını önceden tasarlamak önemlidir. Yazılım sürecinde erişilebilirlik rehberine uygun SECTION ve ASIDE elementlerini kullanarak; akademik, eğitim ve diğer konulardaki karmaşık anlatımların, rahatlıkla anlaşılmasına yardımcı olursunuz. Kitap içerisinde olması istenen fakat; okuyucu tarafından görünmemesi gereken bölümleri/xhtml OPF dosyasındaki SPINE elementi altında (örneğin; chapter-1 gözükmeyecek ise linear no ifadesini yazarak) <itemref idref="chapter-1" linear="no"/> kodlaması yapınız. Böylece bu bölüm, dijital kitap içerisinde görüntülenmeyecektir.

3. Sayfaları anlamlı bir yapı ile kodlayınız: Standartlara uygun bir yapı ile sayfalarınızı (.xhtml) kodlayınız. Örneğin, okuma sisteminin hangi sayfanın önsöz olduğunu algılaması için <section epub:type="preface"> semantik sözlüğünü kullanınız. SECTION elementindeki <section epub:type="toc"> toc özniteliği ile sayfanın içindekiler bölümü olduğunu belirtebilirsiniz. Semantik sözlük hakkında bilgi almak için erişebilirlik rehberini kullanınız.

4. Tagları/elementleri bilin ve doğru yerde kullanınız: Özel tagların nerede kullanılacağını rehberden öğreniniz. Belirli taglar/elementler standartlara uygun olarak kullanılmalıdır. Örneğin CITE tagı içerisine sadece alıntıları yazıp; CSS ile şekillendiriniz. Herşeyi DIV ya da SPAN tagları içerisine alıp kullanmayınız. Bu dijital kitabınızın görüntüleme performansını, yani kalitesini düşürür.

5. Tabloları resim formatında kullanmayınız: Sadece resimleri, resim formatında (örn. jpeg) kullanınız. Tablolarınızı resim formatında kullanmayınız. Unutmayın ki; bir resim içerisine gömülmüş herhangi bir içerik, görme engelli okuyucular için okunamaz/anlaşılmaz. Bu nedenle geniş bilgi ve açıklamaya sahip olan tüm tabloların okunabilmesi ve anlaşılması için TABLE tagı ile kodlayın. Uygun cihazlar ile görme engelli kullanıcılar için elektronik dokunsal görüntüler sunmak için erişilebilir SVG yardımcınız olabilir. Daha fazla bilgi için dokununuz...

6. Resimler için açıklama ve alt metinler kullanınız: Resimler, dijital kitabınız için sadece dekoratif bir unsur değildir. Her bir resim için açıklama ve IMG tagı ALT özniteliği için açıklayıcı metinleri doğru seçip, kullanmanız gerekecektir. Yazımızın "EPUB 3 format içerisinde örnek erişilebilirlik kullanımı" başlığındaki ALT özniteliği kullanımı hakkındaki küçük bir örnek size fikir verecektir. Yine bu yazımızın "Erişilebilirlik rehberinin önemi" başlığı altındaki örnek çalışmalar linklerini incelemenizi öneriyoruz.

7. Sayfa numarası kullanınız: Baskılı kitaptaki sayfa numaraları sayesinde birçok kişi, okuma yaparken sayfalar arasında navigasyon yapar. Bu önemli bir alışkanlıktır ve okumada kolaylık sağlar. Dijital kitapta da bunun sürdürülebilir olması için <span xml:id="page361" epub:type="pagebreak">361</span> kodu kullanılır. Bu kodlama ile dijital kitabınızın navigasyonunu güçlendirmekle kalmaz; aynı zamanda, dijital kitabınızın baskılı versiyonunun aynı sayfa numaraları ile üretilmesini sağlarsınız. Ayrıca, akışkan (reflowable) düzende üretilmiş bir dijital kitabın yazı büyüklüğünü (font-size) okuma sistemi içerisinde büyüttüğünüz zaman, sayfalar otomatik olarak çoğalır. Bu standart kodlamayı kullanarak, akışkan (reflowable) düzende disiplinli bir sayfalandırma yapabilirsiniz.

8. Dil tanımı yapınız: Dijital kitabınızın dili Türkçe olabilir. Fakat, sayfa içerisindeki bir paragraf ya da kelimede ingilizce dilini kullanmış olabilirsiniz. Bu bölümü örnekteki gibi kodlayınız: <span xml:lang="en" lang="en">EPUB 3 Structural Semantics Vocabulary</span>. Dijital kitabınız TTS (Text-to-speech) özelliği ile Türkçe bir ses ile okunurken, bu standart kodlama içerisindeki kelimeler doğru bir ingilizce aksanda okunacaktır. Bu tür ayrıntılar, dijital kitabınızın kalitesini arttıracaktır.

9. MathML kullanınız: Dijital kitabınızda matematiksel denklemler var ise MathML dilini kullanınız. Böylece herkese matematiksel denklemleri erişilebilir yapabilirsiniz. Matematiksel denklemleri resim formatında kullandığınız zaman, bunların açıklayıcı metinlerini yazmanız çok zor, hatta olanaksız olacaktır. Zaten resim formatlarını ne kadar fazla kullanırsanız dijital kitabınızın büyüklüğü (MB - megabayt) o kadar artacaktır.

10. Medya dosyalarınızda "Fallback" denetimi sağlayınız: Medya dosyaları olarak EPUB 3 format dijital kitap içerisinde video ve ses dosyaları kullanabilirsiniz. Fakat kullandığınız video dosya uzantısı belki okuma sistemi tarafından desteklenmiyor olabilir. Böyle bir durumda eğer yazılımcı "fallback" dizini yaratmıyor ise okuyucu video filmini göremediği gibi bu alanda video kullanılıp kullanılmadığını da anlamayacaktır. Belki de dijital kitabınızın okunmak için açıldığı okuma sistemi VIDEO tagını desteklemiyor olacaktır. Bu durumda okuyucuya anlaşılır bilgi vermek için "fallback" dizini kullanılmalıdır. Zaten bu dizin kullanılmamış ise EPUB denetlemelerinden dijital kitabınız geçemez ve örneğin iBookstore içerisine kitabınız yüklenmez. Aşağıdaki örnekte "fallback" dizini P tagı içerisinde kullanılmıştır. Eğer okuma sistemi video desteklemiyor ise P tagı içerisindeki uyarı metni (fallback) gözükecektir.

<video width="320" height="240" controls="true" src="video.mp4">
<p>Bu dijital kitap okuyucunun video desteği yoktur.</p> </video>

11. İnteraktif içerik kullanarak erişilebilir olunuz: Javascript kullanarak interaktif bir içerik sağlayabilirsiniz. Rehber içerisinde bazı örnekler verilmiştir. Dijital kitap içerisinde Javascript kullanımı konusunda TEYTAG (Türkiye Elektronik Yayıncılık Tasarım ve Araştırma Grubu) oldukça başarılıdır. Olabildiğince fazla dijital test kitabına üretmiş olan TEYTAG, Javascipt ve XML dilini çok iyi kullanarak akışkan (reflowable) düzende widget kullanımı, raporlaması gibi farklı ürünler üretmiştir. Ayrıca TEYTAG, dünyada bir ilk olan "Kullanıcı şifreli EPUB 3 format günlük" üretmiştir. Daha fazla bilgi için dokununuz...

12. Erişilebilirlik metadata kullanın: Erişilebilir dijital kitabınızın arama motorlarında okuyucu tarafından bulunabilmesi için doğru metadata yazımı yapmalısınız. Daha fazla bilgi için dokununuz...